Süleymaniye Zaman Çizelgesi

Yüz yıl, hatta daha da az geri giderek İstanbul kentine ve kenti Marmara, Haliç ve batıdan kuşatan surlar arasındaki yarımada bölgesinin rastgele bir konut yerleşmesine yönelen kısa bir inceleme, belirli özellikleri ortaya koymaktadır.

Organsı bir yol dokusu konut ve bahçe ile bütünleşerek sokağa kapanmış; sokakların genişliği, çizgisi, cumbaların yerden yüksekliği, her şey yayaya ve atlı insana göre oluşmuştur. Mahallenin yolları mescit, sıbyan mektebi, kitaplık, çeşme, dükkânlar ve kahvenin kümelendiği sosyal ve kültürel bir “çekirdek”e götürür. İç bahçelerin yer yer sokağa kadar uzanan yeşili içinde çatı biçimleri ve cumbaları ile evlerin meydana getirdiği mahalle dokusunda hemen her oda ve böylece başka bir deyişle her kişi ifade bulmuştur: Organik ve kendine yeter birimlerin, kendine yeter bir bütünlüğü; her gelir grubundan ailenin yan yana yaşadığı komşuluk ilişkileri. Kentin bu konut dokusu içinde çok belirgin kümelenmeler, büyük Camiler ve çevresindeki, Türbeler, Medreseler, İmaret, Şifahane, Kitaplık, Sebiller ve kültür kurumlarından oluşan anıtsal kompleksler vardır. Evlerin, ölümlü insanların konutları olarak, geçici bir malzeme olan ahşaptan yapılmalarına karşılık, bu külliyeler, Kültürün, Sanatın, Bilimin kalıcılığını simgelercesine ve uzun düşey ve uzun yatay çizgilerle bağlanan kurşun kaplı irili ufaklı kubbelerle, taşlı yapıların anıtsal geometrik disiplinini yansıtırlar. Kentin son derece karakteristik siluetini yapan bu önemli merkezleri birbirine bağlayan arterler bile sürekli, düz bir doğrultu izlemezler ve genişlikçe öteki yollardan çok farklı değildirler. Yolların başlayıp bittiği “meydan“lar vardır. Sokaktaki adam için en büyük genişlikler, bu kompleksleri oluşturan yapıların avluları ve aralarında meydana gelen açık toplanma mekânlarıdır. Gerek mekân dokusunun gerek yapılardan oluşan plastik kurgunun bu irrasyonel şekillenişi olgusal bir rastlantıdan ötede bir yaşama kültürünün, bir dünya görüşünün ve değerler sisteminin açıklayıcısıdır.

Öteyandan bu irrasyonel görünüm altında biçimle içerik, düzenle eylem arasında, amaçlanan ve programlananla fiziki sonuç arasında şaşmaz bir uyumun varlığı da gözlenebilir.

Tanımlamaya çalıştığımız bu kent dokusunun, son yüzyılın karşı konmaz teknolojik gelişmesinin yarattığı hızlı kentleşme karşısında özellikle büyük merkezleri bağlayan arterlerde ne kadar erken yetersiz kaldığı tahmin edilebilir. Yekpare ahşap mahalleleri birkaç saatte yok eden büyük yangınlar ve çeşitli düzenleme operasyonları ile XIX. yüzyılın sonlarından itibaren kaybolmaya başlayan tarihî doku özellikle son 30 yılın Türkiye’de kentsel nüfusu 4 katına çıkaran hızlı kentleşme, onun yarattığı arsa spekülasyonu, yoksullaşan tarihî merkezde -anıtsal yapı ve kompleksler dışında- bu dokuyu çok büyük ölçüde yok ederek, kapalı yapı adaları üzerinde apartman binalarının oluşturduğu yoğun bir yerleşme düzenini getirdi. Yapıların pek çok müdahale ve özellikle tarihî anıtların çevrelerinin onları değerlendirmek amacıyla açılması durumu daha da ağırlaştırdı. İstanbul Yarımadası’nda iyi kötü korunmasına çalışılan siluetteki karakteristiğin, mekânsal kent dokusunun yok olan temel özelliği düşünülürse çok az şey ifade ettiği söylenebilir. Başlangıçta böylesine duyarlı bir değerler düzeni ile teknoloji çağının endüstri ve uzlaşmaz gözüken gerçekleri (!) karşısında tarihî ve kültürel varlıklardan yapılacak fedakârlık, çağdaş gelişmenin bedeli sayıldı. Mimari varlığı anıtsal tarihî yapılardan ibaret sayan bir görüş ve anıtsal yapıları kendilerini sımsıkı kuşatan tarihî konut yerleşme çevresinden yoksun bırakan imar girişimleri yüzünden ahşap mahallelerden bütün İstanbul Yarımadası’nda sağlıksız birkaç sokak kaldı. İnsana daha yaşanabilir bir çevre yaratmaktan sorumlu olan uzmanlar bugün tarihî varlıkların bütünleşik olarak korunması olayının gelişen kentte çağdaş yaşamın gereksinmelerine doğru önlemler getirmek için sürdürülen eylemlerin bir parçası olarak ele alınması gerektiğinde, Türkiye’de de geniş ölçüde düşünce birliğindedirler…

Prof. Nezih Eldem’in İTÜ Mimarlık Fakültesi dergisindeki metninden alıntı (Mart 1976)